Hesperian Health Guides
Denmisɛnw Ladonni
 |
 |
 |
| Balo nafama dunni, saniya ni jɛlenya matarafaliw, ani denmisɛnya kɔnɔbanaw kɛlɛli bolociw, olu ye i n’a fɔ “farikolo ka kɛlɛkɛcɛw” minnu bɛ denmisɛnw kisi banakisɛw sɔrɔli ma ni k’u ka kɛnɛya sabati. | ||
Kɛrɛnkɛrɛnnenya la, denmisɛnw ka kɛnɛyako siratigɛ la, mɔgɔ ka kan ka banakunbɛn tigafara ɲɛ kelen fisaya ni banafurakɛ paani ɲɛ kelen ye.
Sommaire
Balo nafama
Dumuni nafama dunni ye denmisɛn mɔni n’a ka kɛnɛya fura ye. Balo nafama bɛ kɛnɛya sabati kɔnɔkuma bɛ aw ni aw denw ka dumuni ɲuman dunni ladilikanw de kan, hali ni a yɛ a sɔrɔ wari bɛrɛ tɛ aw kun. A bɛ ɲɛfɔli kɛ denmisɛnw ni balikuw ka balodɛsɛ furakɛli kan fana. Aw bɛ se ka tugu o bilasiralikanw kɔ ka dumuni ɲumanba ɲini aw denw ni den ɲɛnatigɛw ye.
Kalo 6 fɔlɔ kɔnɔ
Den mako bɛ balolan fɛn o fɛn na, o bɛɛ bɛ sinji la; wa sinji ka kan ka di den ma ni sinminnege yɛ a minɛ tuma o tuma: waati 3 o waati 3 walima waati 4 o waati 4 tile fɛ, ni ka a dili dɔgɔya sufɛla la n’o ye dɔɔni. Kana ji, jiridenjiw walima seri di a ma fɔ a ɲi fɔlɔw ka bɔ, ni o bɛ bɛn a kalo 6 nan waatiw ma. Olu bɛ se ka kɔnɔboli lase denyɛrɛninw ma.
Sɛbɛn lajɛ ka aw dɛmɛ ka faamuya sɔrɔ indi kan.
Ka bɔ si kalo 6 la ka taa o kalo 12 la (san 1)
Nin ye waati ye den caman ka balodɛsɛ degun sɔrɔli bɛ dabɔ min kɔnɔ. O la, walasa ka den to a ka kɛnɛya la, i bɛ tɛmɛ ni sin dili ye a ma ka to ka dumuni don o kɔrɔ siɲɛ damadama tile kɔnɔ. I bɛ a daminɛ ni dumuni sugu kelen walima sugu fila ye, i n’a fɔ mɔni kuruntan walima i ka dumuni kɛta yɛrɛ ni tulu dɔɔni bɛ min na walima a ka kɛ fɛn ye min tulɔlen don dɔɔni.
O daminɛnen kɔ dɔɔni, i bɛ dumuni nafama wɛrɛw fara o kan i n’a fɔ:
- Sɛmɛnanw dili a ma siɲɛ kelen wali walima ka caya ni o ye tile kɔnɔ: shɔbagaw, fanw, nɔnɔ, jɛgɛbaga.
- Nakɔfɛnw: je tobilen, ncɔgɔn, karɔti, ɲugubuluw, tamatiw, walima a ka kɛ lenburuba ye walima ɲuguladumuni minnu bɛ sɔrɔ i ka sigida la.
- Jiridenw: jiriden misɛnninw i n’a fɔ mangorow, manjew, npeku walima namasa yɛrɛ.
A san fɔlɔ tɛmɛnen kɔ
I bɛ tɛmɛ ni sin dili ye a ma san 2 kɔnɔ walima ka dɔ fara o kan yɛrɛ.
Ka fara sin kan, i bɛ balikuw ka dumuni nafamaw sugu ɲɔgɔn di a ma: ɲɔmugudumuni, sɛmɛnan, ani nakɔfɛnw ni jiridenw. Denmisɛnw ka dumuni kɛko ka kan ka se siɲɛ 4 ma walima ka caya n’o ye tile kɔnɔ. U ka dumunikɛsiɲɛw ka kan ka sennateliya yɛrɛ n’u tɛ sin kan bilen.
Musomanninw ni cɛmanninw bɛɛ dama ka kan a ko la. Musomannin ni cɛmannin minnu bɛ dumuni nafama sɔrɔ k’u fa olu bɛ mɔ ni kologɛlɛya ni kɛnɛya ye. Dumuni sen bɛ hakili kɔgɔli fana na. O la i b’a ye ko den bɛ se ka hakilijagabɔkow kɛ, ka kalan kɛ ani ka tulon kɛ.
Denmisɛnw ka kan ka kɛ i ko shɛw: ka dumuni kɛ sanga ni waati bɛɛ..
Buteliw
Buteliw ni datugulan mananamanw tɛ dannayafɛnw ye barisa a ka gɛlɛn i ka olu jɛlen sɔrɔ. A ka c’a la u bɛ na ni banakisɛw ye tuma caman minnu bɛ kɔnɔboli bila mɔgɔ la. N’i b’a fɛ ka dumuni di den ma k’a ba taalen to baarayɔrɔ la, misali la, i bɛ sinji d’a ma minɛn jɛlen kɔnɔ ani ni kutu jɛlen ye. Denkɔrɔbaw ni denmisɛnɲɛnatigɛw man kan ka dumuni dun buteliw kɔnɔ abada. Jiridenjiw, mɔni walima nɔnɔ kɛlen buteli kɔnɔ dili denmisɛnɲɛnatigɛw ma, o bɛ na ni o dumuniw sukaro jilama nɔrɔlen mɛnni ye u ɲinw na. O bɛ kɛ sababu ye ka sumu (ɲinwo, ɲintoli) bila u ɲinw na. Denmisɛnw bɛ minni dege nɔgɔya la jifilen na.
Balo nafantanw
Gatoninw, bɔnbɔnw, woso jiralenw, minfɛnw ani dumuni minnu dilanna mansinw fɛ olu bɛ wele ko “balo nafantanw”. U sukaro, u kɔkɔ, u tulɔlanw ani u basimafɛnw dama tɛmɛnen don, awa u balolan hakɛ fana ka dɔgɔn. Balo nafantanw dunni bɛ na ni a dunbaa ɲinw tolili ye ka sɔrɔ ka joliyɛlɛn ni sukarobana bila a tigi la ani kɛnɛya lanɔgɔsibana juguman wɛrɛw, a si jamanen kɔ.
Ni balo nafantanw sɔrɔ ka di sigida la, denmisɛnw ka teli k’u ɲininkali kɛ barisa u dundala ka di. Anw minnu bɛ denmasaw ni kɛnɛya sabatili jɔyɔrɔ la, a ka kan anw k’an cɛsiri denmisɛnw tangali ma ka bɔ a dumuni sugu ninnu dunni na u nege ye. Ni denmisɛn ye dumuni ɲininkali kɛ, i bɛ jiriden kɛnɛ dɔ d’a ma, jiridenkisɛw, nɔnɔ dɔ, seri walima dumuni wɛrɛ balolan ye min labɔ k’a sɔrɔ sukaro ma kɛ a la. Aw ye denmisɛnw lafaamuya ko dumuni nafamaw fana ka di. Kɛnɛya sabatili dumuniw kɛli matarafali bɛ denmisɛnninw dɛmɛ u ka ɲɛnamaya mumɛ kɔnɔ.
Denmisɛnw bɛ kɔrɔ ni kɛnɛya ni barika ye k’u to balo ɲɛnama kan — u tɛ o sɔrɔ ka u to balo nafantanw kan.
Den banabagatɔ ni ladonko nɔgɔman ka kan
I n’a fɔ i bɛ sɔnkan ɲini baliku fɛ cogo min na o furakɛli la, den fana furakɛko ɲuman bɛ kɛ n’a nɛgɛn-nɛgɛnni ye a ka sɔn furakɛli ma. Den nɛgɛnni ka sɔn furakɛli ma tɛ ɲɛ muɲu ni timinandiya kɔ. Fɔ i ka kɛ mɔgɔ nɔgɔman ani mɔgɔ ɲuman ye. Kan’a fɔ ko sɔgɔli tɛ n’a dimi walima ko fura kunaman ka timi.
Ni den dara i la nɛgɛnni na, a tɔ bɛ sɔn i ka lajɛliw ma nɔgɔya la. A b’i ka ɲininkaliw jaabi ka tila k’a yɛrɛ sendon a yɛrɛ ka furakɛli la.
Fɛɛrɛ wɛrɛw bɛ yen den nɛgɛnni na ka furakɛli kɔnɔgan bɔ a dusu la:
- Sani i ka maga den na, i b’a nisɔndiyakumaninw bila a la fɔlɔ. O furancɛ kɔnɔ, i b’i jija k’a yecogo jateminɛ. I b’i yɛrɛ ɲininka yala a ka kɛnɛ a yecogo fɛ wa? Yala a bɛ ka ninakili bɔ koɲuman wa? Yala fɛn tɛ a golo yecogo la wa?
- N’i bɛ na dusukun mankanjateminɛnan ta walima ka farikalayajateminɛnan ta a kama, i b’o minɛn ninnu baarakɛcogo ɲɛfɔ a ye fɔlɔ a kana na siran olu ɲɛ.
- A ba, a mɔmuso walima mɔgɔ wɛrɛ min bɛ ka a ladon, i bɛ o tigi bila k’a minɛ o ka siran bɔ a dusu la. N’ i bɛ se, furakɛli fɛn o fɛn ka kan ka kɛ i bɛ o kɛcogo ɲɛfɔ den ladonbagaw ye.
- Ni dimi bɛ den min kan, i bɛ parasetamɔli (asetaminofɛni) di o ma. O tɛ na bana sun furakɛ. Nka tuma dɔ la, den bɛ se ka dumuni kɛ, ka ji min ani k’a daminɛ ka kɛnɛya n’i ye dimimadafura di a ma.
- Furakɛli minnu tɛ taa dimi kɔ ani fura minnu tali man nɔgɔn, i b’olu kɛli to i ka furakɛli labantumaw la.
Saniya ni jinɔgɔlabɔ
I bɛ denmisɛn tɛgɛ ko sani a ka dumuni kɛ. A tɛgɛ bɛ ko ka caya tile kɔnɔ ten hali ni a tɛ na dumunikɛ. Kɔnɔboli, muraw, muragɛlɛn, ani bana suguya caman wɛrɛ bɛɛ bɛ den lasɔrɔ k’a sababu kɛ banakisɛ minnu bɛ na a tɛgɛ nɔgɔlen fɛ ye (barisa denmisɛn b’a tɛgɛ don a da kɔnɔ ka caya!).
Tɛgɛko bɛ banakisɛ banbaliw bali ka to tɛgɛ la, o b’a to o banakisɛw tɛ don da kɔnɔ ka bana bila yen. Tɛgɛko matarafali bɛ denmisɛn to a ka kɛnɛya la.
I bɛ denmisɛnw ko don o don. I b’u sɔninfaraw tigɛ walasa nɔgɔ kana don u jukɔrɔ. I bɛ finiw ni dalanw ko tuma bɛɛ. Denmisɛnw ni balikuw bɛɛ dama ka kan banakɔtaayɔrɔ ladonnen ni a saniyalen na tuma bɛɛ. N’a ma kɛ ten, bo n’a kɔnɔbanakisɛw, olu minnu ye banaw sun ye, o bɛ yɛrɛkɛ fan bɛɛ fɛ. N’i sera ka ɲɛgɛnw jɔ i ka du ye, i sigiɲɔgɔnw ka se ka dɔ fana jɔ u yɛrɛ ye sigida la, o bɛ kɛ aw ka kɔnɔboli kunbɛnnen ye aw fɛ.
Bolociw ni furaw
Bolociw bɛ denmisɛnw kisi banaw la jugumanba caman ma denmisɛnya kɔnɔ. O bana dɔw ye ɲɔnin ye, jaŋɔyin, senfagabana, ani sɔgɔsɔgɔninjɛ ye. Boloci kɛli ka nɔgɔ, a wari man ca wa fana a bɛ fɛrɛ bana ma. A ka fisa ni denmisɛn bananen kɔrɔ walima o satɔla furakɛli ye. Denmisɛnw ka boloci matarafali ye fɛɛrɛ ɲumanba ye k’u ka kɛnɛya sinsin.
Sɛbɛn lajɛ walasa i ka se k’a dɔn boloci minnu wajibiyalen don ani n’u kɛli bolodalen don cogo min na.
I janto i denw bɛɛ tɔgɔlabolociw ka bɔ a sira fɛ.
Kɛcogo wɛrɛ minnu bɛ denmisɛnw ka kɛnɛya makarali la
- I bɛ denmisɛnw ɲinw tanga bana ma n’u ɲinw jɔɔsili ye. Kana datimiyalanw d’u ma i n’a fɔ bɔnbɔn ni a ɲɔgɔnnaw, walima minfɛn timimanw. Sɛbɛn ɲɛ 445 lajɛ o kunnafoni kan.
- Sin dili: n’i bɛ dumuni ni minfɛn wɛrɛw di, i b’u kɛ minɛn jɛlenw kɔnɔ walima kutu jɛlenw. I kana sɔn u kɛli la butelimafɛnw kɔnɔ, olu minnu sanuman sɔrɔli ka gɛlɛn.
- Kana a to denmisɛn banabaatɔw walima joli bɛ minnu na, kaba, nkaranga walima cicilikaba bè minnu na olu ni denmisɛn kɛnɛmanw ka jɛ dalan kelen walima u ka jɛ fini kelen walima farijisusalan kelen na. I b’i teliya o bana ninnu furakɛli fɛ barisa u yɛlɛmani ka ka teli denmisɛnw ni ɲɔgɔn cɛ ka taa.
- I bɛ sankesiri matarafa walasa ka sosow gɛn. I bɛ jisigiyɔrɔw lajo walima ji yɛrɛ walasa ka sosow bali bugunni na u la. I bɛ da yɛlɛnnenw tugu ani ka sosobɛnnanw bunbun fɔlɔwow la.
- I bɛ sokɔnɔlɛw donyɔrɔ janya so la, ka wuluw ni shɛw mabɔ mɔgɔw la walasa mɔgɔw ka tanga u n’u ka banakisɛw ma.
- Ni Kɔnɔnatumuni (Ascaris) bɛ denmisɛnw na, i bɛ ntumufaalanw d’u ma kalo 6 o kalo 6, k’a daminɛ u san 1 na. Ni kɔnɔnatumuni don, denmisɛnw ka kan ka sabaraw don ka sennankolontaama dabila.