Hesperian Health Guides
Baga
Pɔsɔnni caman na: Aw bɛ aw teliya ka ji caman kɛ ka aw da kucukucu ka a bɔn. Aw bɛ takami bila ji la ka o ji min o bɛ baga in labɔ banakɔtaa fɛ. Ni aw bɛ a baga suguya kelen dɔn, aw bɛ katimu lajɛ la walasa ka aw ka kɛtaw dɔn.
Takami ye fura ye min da ka nɔgɔn kosɛbɛ wa fura ɲuman don aw ka kan ka min fara aw ka furaw kan, aw ye sɛbɛn ɲɛ 583 lajɛ walasa ka kunnafoni caman sɔrɔ.
Aw kana ji, takami bilalen ji la walima fɛn wɛrɛ di mɔgɔ ma min tɛka se ka ninakili ka ɲɛ walima min kirinnen don. Aw ye aw hakili to a la: a tigi ka to ka ninakili, o nafa ka bon kosɛbɛ waati bɛɛ.
A ka ca a la fɔɔnɔ tɛ a tigi dɛmɛ, wa a bɛ se ka kɛ gɛlɛya ye a ma. Mɔgɔ min ye bagamafɛn min, i n’a fɔ asidiji, sɛgɛba, gazolini, taji, walima kunkobaganiji, ani fana mɔgɔ min ninakili bɛ ka fereke o tigi man kan ka a lajɛ ka fɔɔnɔ abada ka baga labɔ.
Ni aw bɛ a fɛ ka fɔɔnɔ, aw ye fɔɔnɔ teliya la baga minnen lɛri fɔlɔw kɔnɔ. Walasa fɔɔnɔ ka na, aw bɛ aw bolokɔni don aw kan kɔnɔ walima ka kutu fitini ɲɛ kelen kɔkɔji kunu.
A kunbɛncogo
Baga bɛ se ka kunbɛn. Aw bɛ bagaw ni furaw bɛɛ faranfansiya ka ɲɛ. Ka u mabɔ denmisɛnniw na, ka u bila sanfɛ walima u man kan ka bila fɛn kɔnɔ min bɛ se ka sɔgɔ. Aw kana ji walima dumunifɛn kɛ baga minɛnw kɔnɔ abada ka a dun hali ni o ye a sɔrɔ aw ye u ko ka tɛmɛ. O cogo kelen na, aw kana baga kɛ minɛn si kɔnɔ dumuni walima ji bɛ kɛ minnu kɔnɔ.
A ka ca a la mɔgɔw bɛ u yɛrɛ faga walima ka u yɛrɛ jogin ni baga ye. Aw ye bagamafɛnw, marifaw, ani mɔgɔfagafɛn wɛrɛw lamara ka ɲɛ, o ye fɛɛrɛ ɲumanw ye minnu bɛ se ka mɔgɔ tanga yɛrɛ faga ma. Walasa ka kunnafoni caman sɔrɔ ka mɔgɔ dɛmɛ min bɛ a fɛ ka a yɛrɛ faga, aw ye sɛbɛn Hakililabana minnu ka kan ka furakɛ joona.
Tubabubagaw
| Tubabubaga suguyaw |  |
Min ka kan ka kɛ | ||
Minnu bɛ fɛnw ɲimi dɔɔn dɔɔni:
|
 Asidimafɛnw ninnu bɛ mɔgɔ farisogo kɔrɔla jeni. |
|
| |
Tajiw:
|
 Nin fɛn kofɔlen ninnu ka jugu ni u sera fogonfogon kɔnɔ |
|
| |
Sɛgɛfunteni:
|
 Sokɔnɔ tasuma bɛ se ka a to mɔgɔ ka sisi gɛlɛn sama min bɛ bɔ fɛn jenitaw la. I bɛ se ka sisi kunaman kasa sama, gazi bɛ min na. |
|
| |
Fɛnɲɛnamafagalan:
|
 Nin baga ninnu bɛ se ka ninakili jɔ walima ka bana wɛrɛ lase farikolo fan bɛɛ ma. |
|
| |
Binfagalanw:
|
 Bagamafɛn bɛ se ka don mɔgɔ wolo fɛ, walima a kununi, o ye farati ba ye. |
|
| |
Furaw ni furakisɛ wɛrɛw baga
| Fura suguyaw | |
Aw ka kan ka mun ka o tigilamɔgɔ dɛmɛ | ||
Iron:
|
 Fura hakɛ tata dantɛmɛni, o ka jugu furu ni nugu ma. |
|
| |
Parasetamɔli:
|
 Fura tata hakɛ dantɛmɛni ka jugu biɲɛ ma. |
|
| |
Fura minnu bɛ mɔgɔ bɔ a hakili kan:
|
Fura tata hakɛ dantɛmɛnen bɛ se ka ninakili jɔ. |
|
| |
Dɔlɔ: Dɔlɔ minni damatɛmɛni bɛ se ka mɔgɔ ninakili jɔ. |
|
| ||
Bagaji selen mɔgɔ kɔnɔ
Bagajiw dilannen don ni tubabusɛgɛw ye walasa ka jiri, bugu, fɛnɲɛnamaniw ni ɲinɛ ni ɲɔgɔnnaw faga. Kɔsa in na bagaji ninnu ye tiɲɛni don kosɛbɛ faantan jamana caman na. Bagaji ninnu bɛ se ka gɛlɛya don kɛnɛyako la. U bɛ se ka fiɲɛ dugukolo la, min bɛ kɛ sababu ye ka dɔ bɔ saman sɔrɔ la.
Bagaji ninnu caman farati ka bon. A ka ca a la sɛnɛkɛlaw bɛ u labaara ka a sɔrɔ u ma a kɔlɔlɔ ni u yɛrɛ tangacogo dɔn. O bɛ kɛ sababu ye ka mɔgɔ caman bana, ka dɔw fiyen walima ka u bali densɔrɔ ma, ka sin ka u muluku ten, walima u denw bɛ bange ni fiɲɛ ye. Fana, bagaji ninnu labaarali walima samanw dunni, bagajiw kɛra minnu na u sɛnɛ tuma, o bɛ kansɛri bila mɔgɔ la.
Bagaji minnu bɛ kɛ ka fɛnɲɛnamaniw ni binw faga, olu bɛ se ka sɛnɛkɛlaw dɛmɛ ka suman caman sɔrɔ. Nka bi, sɛnɛfɛn minnu furakɛra ni bagaji ye, olu tɛ ɲɛ ka furakɛbaliw bɔ. O bɛ kɛ barisa bagajiw bɛ kɔnɔ ɲumanw ni fɛnɲɛnamaniw faga, olu minnu bɛ tiɲɛnifɛnw bali ka sɛnɛfɛnw tiɲɛ. Ani fana, bagaji in bɛ dɛsɛ ka fɛnɲɛnamaniw ni binjuguw faga, o kama, an ka kan ka dɔ fara bagaji fiyɛta hakɛ kan. Sɛnɛkɛla min mana sɔmi bagaji ninnu fiyɛli la, o tɛ se ka fara u la tuguni.
Ni sɛnɛkɛla tɛ ɲɛ bagaji ni tubabu nɔgɔ kɔ, a ka musaka bɛ caya. Se tɛ sɛnɛkɛla minnu ye ka bagaji san, olu bɛ wajibiya ka u ka forow feere sɛnɛkɛla setigiw ma. A ka ca a la sɛnɛkɛla setigiw de ye dugukolotigiw ye, wa don o don, sɛnɛkɛla caman wɛrɛw bɛka dugukolo ntanya, kɔngɔ ni balodɛsɛ fana bɛka mɔgɔ caman minɛ.
Bagajiw ka tiɲɛni ka ca o sɛnɛkɛla dugokolontan ninnu de fan fɛ, olu minnu ka sɔrɔ man bon. U ka denbayaw fana bɛ farati la. Mɔgɔ caman sigilen don sɛnɛkɛbugudaw la, bagajiw kɛlen don ka yɔrɔ minnu furakɛ. Bagajiw ka teli ka don u ka sow kɔnɔ ani jita yɔrɔw la. Kɛrɛnkɛrɛnnenya la, bagaji ka jugu denmisɛnniw de ma, hali a dɔɔni. Sɛnɛkɛla minnu bɛ binfagalan fiyɛlan da u kɔ la, bagaji dɔɔni bɛ bɔ o fɛ tuma dɔw la.
Sariya dɔw ka kan ka ta walasa ka binfagalan farinmanw labaarali kɔn ani ka kankaridakan jɛlen dɔ da a kan. Min kɛra a fiɲɛ ye, bagaji farinman minnu kɔnna jamana yiriwalenw kɔnɔ, olu dilanbagaw ye a feereli daminɛ faantan jamanaw la ka da a kan sariya batolen tɛ yen o yɔrɔ ninnu na kosɛbɛ.
Bagaji minnu farati ka bon kosɛbɛ olu ye: alidirini (aldrine), diyɛlidirini (dieldrine), andirini (endrine) kulorodani (chlordane), epitakulori (heptachlore), DDT, DBCP, HCH, BHC, diboromuru detilɛni (Dibromure d'éthylène ou 1,2-dibromoéthane) (EDB), parakuwa (paraquat), paratiyɔn (parathion), azandoranzi (l’agent orange) (2-4D avec 2-4-5T), kanfekulɔri (camphéchlor) tɔkisafɛni (toxaphène), pɛntakulorifenɔli (Pentachlorophénol, PCP), ani kulorodimifɔrumu (Chlordiméform). A nafa ka bon ka a forokokan sɛbɛnni kalan ka ɲɛ barisa fɛnɲɛnamafagalan lakɛfɛnw bɛɛ tɔgɔ tɛ sɔrɔ a la.
Aw ye aw janto nin na: Ni aw bɛ bagaji labaara, aw bɛ nin waleya ninnu matarafa.
- Aw bɛ bagaji ɲagami ka kɛ minɛn dɔ kɔnɔ ni hakili sigi ye.
- Aw kana a to a ji ka se aw fari ma.
- Aw bɛ finiw don, minnu bɛ aw fari fan bɛɛ datugu.
- Aw bɛ aw tɛgɛw ko ka ɲɛ sani aw ka dumunikɛ.
- Aw bɛ aw ko ka aw ka finiw falen aw kɛlen kɔ ka fɛnɲɛnamanifagalan fiyɛ.
- Aw bɛ aw ka baarakɛ finiw ko.
- Aw bɛ aw jija fɛnɲɛnamanifagalan kana se aw ka minnijiw ma.
- Aw bɛ aw jija bagajiminɛn kana ɲagami aw ka minɛn na ani ka denmisɛnniw tanga a ma. Aw kana ji walima dumuni don fɛnɲɛnamanifagalan bara lankolonw kɔnɔ abada.
- Aw bɛ a lajɛ ni wo tɛ a bara la.
- Aw bɛ lunɛti ni yɛrɛtangalanw don
- Aw bɛ ganw don.
- Aw bɛ finiw don, fini minnu bɛ aw bolow ni aw senw datugu.
- Aw bɛ samara datugulen don (nka babi samara tɛ).
Aw ye aw janto nin na: Aw kana sɔn denmisɛnw ni musokɔnɔmaw ani denbatigiw ka gɛrɛ fɛnɲɛnamanifagalanw na.