Hesperian Health Guides
Furakɛli kunfɔlɔ
Aw bɛ aw hakili sigi ani ka aw yɛrɛ minɛ
Ni balanako ye aw sɔrɔ, aw bɛ a ko dilan kelen kelen ni basigi ye. O bɛ a to aw ka se ka hakilina ɲuman ta ka gɛlɛyaw furakɛ fɔlɔ.
| 1. Aw bɛ fiɲɛ sama kosɛbɛ ka tila ka a bila. Kasaara dɔw bɛ mɔgɔ jatigɛ. Nka ni aw hakili sigilen don, aw bɛ se ka dɛmɛ don ka ɲɛ. Aw ka hakilisigi bɛ a to fana mɔgɔ joginnen ni aw kɛrɛfɛmɔgɔw bɛɛ fana hakili ka sigi. |
| 2. Aw ye aw yɛrɛ ɲininka: nin yɔrɔ in lakananen don wa? Aw bɛ mɔgɔ joginnen ta ka a mabɔ tasuma na, siraba la walima faratima yɔrɔw la. (Ni joginnen kan walima a kɔ de bananen don, aw bɛ a ta ka ɲɛ walasa a kan kana lamaga.) |
| 3. Aw bɛ gɛlɛyabaw fɔlɔ furakɛ. Kasaara sababu mana kɛ fɛn o fɛn ye, aw bɛ aw teliya fɔlɔ ka a tigi ninakili jateminɛ. O de ye fɛn koloma ye adamaden ka ɲɛnamaya la. |
| 4. Ninakili jateminɛnen kɔfɛ, aw bɛ basibɔn fana jateminɛ. Basibɔnni kojugu, o bɛ se ka mɔgɔ faga. |
| 5. Ni fɛɛrɛ sɔrɔla ninakilidegun ni basibɔn juguman na, aw bɛ a fari fan bɛɛ lajɛ ni yɔrɔ dɔ joginnen tɛ walima ni kolo dɔ karilen tɛ. Aw bɛ a daminɛ a tigi kungolo la ka tila ka a yɔrɔ tɔw bɛɛ fana lajɛ, kɔ ni ɲɛ fo ka se a senkɔniw ma. Aw bɛ a ɲininka ni nɔgɔya ye, aw bɛ segin ka a lajɛ, ka maga a fari la dɔɔni dɔɔni ni joginda dogolen dɔ tɛ a fari yɔrɔ dɔ la. Tuma dɔw la, joginda caman bɛ sɔrɔ fari la, nka a dɔw tɛ ye lajɛli fɔlɔ senfɛ. |
| 6. Aw bɛ jija ka a bɛɛrɛbɛɛrɛ ka a hakili sigi. Mɔgɔ joginnen ni bɛ siran wa ani degun bɛ a kan. Ni aw ye a hakili sigi, o bɛ a to a ninakili ni a dusukun tantanni bɛ segin u cogo kɔrɔ la. |
Aw bɛ to ka a ninakili ni basibɔn jateminɛ. Ni aw bɛ se ka a tigi tansiyɔn ta, aw bɛ to ka o fana jateminɛ. Aw bɛ a ye ko basi tɛ a tigilamɔgɔ la, nka kɔfɛ aw bɛ bala ka a kirikaralen ye. Aw bɛ to ka nin fɛn kofɔlenw lajɛ fo aw yɛrɛ ka da a la waati min ko a lafiyara. Aw bɛ to ka kuma a fɛ. O bɛ a to aw ka a dɔn ko a hakili wulilen tɛ walima ko a hakiliwuli tɛka juguya.
Aw bɛ a ɲini kasaara lajɛbagaw fɛ u ka dɛmɛ don mɔgɔ joginnen ma. Aw bɛ a ɲini jama fɛ u ka u mabɔ aw ni mɔgɔ joginnen na. Aw bɛ a fɔ dɔ ye o ka taa dɔgɔtɔrɔ dɔ ɲini walima fɛn dɔw i n’a fɔ fini (ka fari yɔrɔ dɔ siri) walima birifiniw. Aw bɛ mɔgɔw wele ka fara aw yɛrɛ kan walasa ka furakɛli kunfɔlɔ kɛ joona.
Mɔgɔ joginnen fana bɛ se ka a yɛrɛ dɛmɛ. Mɔgɔ joginnen fanba bɛɛ bɛ se ka u digi u ka joginda kan u yɛrɛ ye. O bɛ a to aw ka aw ɲɛsin banabagatɔ ma ka se ka a fari yɔrɔ tɔw lajɛ ni joginda tɛ yɔrɔ dɔ la walima ka mɔgɔ joginnen wɛrɛw furakɛ.
| ? | Ni a tigi kirinnen tɛ, aw bɛ a ɲininka ni a yɔrɔ dɔ tɛ ka a dimi walima ni a tɛ se ka bɔ a nɔ na. |
 |
Olu ye mugu walima kolokari taamasiɲɛw ye. Ni mugu don, ni a senyanfan walima ni a fansi tɛ se ka bɔ a nɔ na, o bɛ se ka a jira ko fiɲɛ bilala a kɔkolo la, aw ye sɛbɛn ɲɛ Disijogin ni galakajogin ni Kɔkolo ni kan joginw. |
| Aw bɛ a jateminɛ ni a nalo talen tɛ walima ni a tɛ se ka kuma ka ɲɛ. O bɛ se ka aw dɛmɛ ka a ka joginni juguya dɔn. | |
Mɔgɔ caman ja bɛ wuli kasaara kɔfɛ. Nka kumakan latilenbaliya ni kirinni de bɛ kunkolo joginni kofɔ (sɛbɛn ɲɛ Kungolo joginni) walima a tigi sulen bɛ sɔrɔ ka a sababu kɛ dɔrɔgu walima dɔlɔ ye (aw ye sɛbɛn ɲɛ Baga). | |
| Ni a tigi tɛ a yɛrɛ kalama, aw ye sɛbɛn ɲɛ Kirinn | |
Ni a tigi kumakan tilennen tɛ walima ni a bɛ kumakuntanw fɔ, olu bɛ se ka kɛ kirinni taamasiɲɛ ye. A tigi ɲɛda walima a fari fan dɔ salen don walima fanga dɔgɔyalen don wa?. | |
|
Hakiliwuli walima hakili yɛlɛmali fana bɛ se ka kɛ sukarodunbana jugumanba. | ||
| ? | Aw bɛ a lajɛ ka ɲɛ ni basi bɛka bɔn, a yɔrɔ dɔ fununen don, a bɔsilen don, a bilennen don walima a fari yɔrɔ dɔw bɔra u cogoya la. Aw bɛ a lajɛ ni fari fan fila bɛɛ ye kelen ye. Misali la ni sen kelen ka surun ni a tɔ kelen ye, o bɛ a jira ko a karilen don. | |
Ni basibɔn don, aw ye sɛbɛn lajɛ ka a ta a ɲɛ Basibɔn. |
|
Ni kolokari don, aw ye sɛbɛn ɲɛ Disijogin ni galakajogin ni kolo karilen. | ||
|
Bɔsili ni fununi ani yɔrɔ bilenni bɛ se ka kɛ wolokɔrɔbasibɔn taamasiɲɛ ye, aw ye sɛbɛn ɲɛ Kirinni, kirinniw kan. . | ||
| ? | Aw bɛ maga a kungolo la, a ɲɛda, a kan, a kɔ ni a ɲɛ, a bolow ni a senw na dɔɔni dɔɔni ka a lajɛ ni a yɔrɔ dɔ magayalen don, a bɛ a dimi, a kirinnen don walima ni kolo dɔ bɔlen don a nɔ na. Ni a tigi binna de, ni sirabakankasara don, ni a kan walima a kɔ de joginnen don, aw bɛ a galakakolo bɛɛ lajɛ (a kɔkolo tugudaw) ka bɔ kungolo la ka taa a bila bosokolo la. | |
Ni kungolo joginnen don, aw ye sɛbɛn lajɛ ka a ta ɲɛ Kungolo joginni. |
|
Ni aw sikara ko kungolo, kan walima kɔ joginnen don, aw bɛ sɛbɛn lajɛ ɲɛ Kɔkolo ni kan joginw n’a kun sani aw ka a tigi bɔ a nɔ na. |
Aw bɛ aw yɛrɛ lakana
Ni aw ye mɔgɔ joginnen furakɛ, joli bɛka bɔ mɔgɔ min na, aw bɛ aw jija ka joli ni farilaji bɛɛ ko ka bɔ aw yɛrɛ la.
- Aw bɛ to ka aw tɛgɛw ko. Aw bɛ aw ɲɛ ni aw ka jolidaw ko ni ji caman ye walasa ka aw yɛrɛ tanga banakisɛw ma.
- Aw bɛ aw fari ni aw ɲɛ lakana. Aw bɛ se ka lunɛti don aw ɲɛ na ani ka gan sanumanw don aw tɛgɛ la. Ni gan tɛ aw bolo, aw bɛ se ka manaforoko don aw tɛgɛ la. Aw bɛ Sigida 4, banabagatɔw furakɛcogo yɔrɔ lajɛ aw yɛrɛ tangacogo kan banakisɛw ma.